Ғылыми жарияланымдар этикасы – бұл ғылыми жарияланымдарды құру, тарату және пайдалану процесінде авторлар, рецензенттер, редакторлар мен оқырмандар арасындағы қарым-қатынастағы кәсіби мінез-құлық нормаларының жүйесі.
Этикалық ережелер мен нормалар қабылданған жетекші халықаралық ғылыми баспаларға сәйкес келеді.
Жаршы этикасы.
- Журнал:
1) ғылыми этика нормаларына, сондай-ақ жала жабуға жол бермеу, авторлық құқықты және плагиатты бұзу және т.б. заң талаптарына сәйкес Жаршыда қабылданған өлшемшарттарға сүйене отырып, рецензенттің ұсынылатын бағасы бойынша жарияланым материалдарын іріктеуді жүзеге асыруға;
2) жарияланымға келіп түскен материалдарды автордың нәсіліне, жынысына, этникалық тегіне, азаматтығына, саяси және діни көзқарастарына бейтарап көзқарас қағидаты негізінде бағалауға;
3) көшіріп алынған материалды (плагиатқа қарсы) тексеру жүйесінде жарияланымға келіп түскен материалдарды тексеруге;
4) рецензиялауға жіберуге және материалды жариялау, қабылдамау немесе пысықтауға жіберу туралы шешім қабылдауға;
5) жариялау туралы шешім қабылданған жағдайда нөмірдің шығуының болжамды мерзімдері туралы авторды хабардар етуге, бас тарту және пысықтауға жіберу туралы шешім қабылданған жағдайда – себептерін негіздеуге;
6) берілген немесе бұрын жарияланған материалдарға қатысты этикалық сипаттағы негізделген шағымдар келіп түскен кезде шаралар қабылдауға: Жаршының басқару органдарымен шағымды қарау, талқылау, түзетуді, теріске шығаруды немесе тиісті өтінішті жариялауға;
7) авторды, рецензентті қоспағанда, ұсынылған материалдар туралы ақпаратты басқа біреуге жария етпеуге;
8) басылымға жіберілген материалдарды редакторлардың, рецензенттердің және материалмен жұмыс істеуге тартылған басқа да қызметкерлердің өз жұмыстарында пайдаланбауға;
9) мүдделер қақтығысы болған кезде жариялауға берілген материалдарды қараудан бас тартуға, сондай-ақ автордан мүдделер қақтығысының болуы туралы ақпарат беруді талап етуге;
10) Редакциялық алқаның құрамы өзгерген кезде материалды жариялау туралы алдыңғы құрамның шешімдерінің күшін жоймауға міндеттенеді.
- Жаршының редакциясы мақалаларды тарту рәсімін жүргізу құқығын өзіне қалдырады. Ретракция деп мақалада ұсынылған деректерді бұрмалау немесе бұрмалау фактілері анықталған не онда негізсіз (мәні бойынша да, көлемі бойынша да) көшіріп алу (плагиат) табылған жағдайларда Жаршыға берілген материалдарды алып қою түсініледі. Ретракция мақаладағы редакциялық жұмыс барысында да, қолжазба жарияланғаннан кейін де жасалуы мүмкін (егер жоғарыда аталған фактілер кейінірек белгілі болса). Тиісті ақпаратты Жаршы ретракция рәсімін өткізгеннен кейін келесі нөмірде жариялайды.
Автордың этикасы(-лары).
- Автор(-лары) материалдарды Жаршыға берген кезде ғылыми зерттеу нәтижелерінің жаңалығы мен дұрыстығы үшін дербес жауапты екенін түсінеді.
- Жаршыда жариялауға ұсынылатын материалдардың авторы(-лары):
1) өз зерттеулерінің өзектілігін дәлелдеуге және қолжеткізілген нәтижелерді, зерттеудің объективтілігін растайтын материалда келтірілген деректердің дәлдігіне кепілдік беруге;
2) Жаршының қабылдаған талаптарына сәйкес басқа авторлардың дәйексөздерін ресімдей отырып, ұсынылған материалдардың түпнұсқалығына кепілдік беруге;
3) өзі туралы барлық мәліметтердің дұрыстығына, берілген материалдарда ғылыми плагиаттың кез келген нысандарының болмауына кепілдік беруге міндетті. Қарызға алынған үзінділер немесе мәлімдемелер автор мен бастапқы дереккөзді міндетті түрде көрсете отырып ресімделуі тиіс. Шамадан тыс көшіріп алу, сондай-ақ кез келген нысандағы плагиат, соның ішінде ресімделмеген дәйексөздер, парафразалар немесе басқа біреудің зерттеу нәтижелеріне құқық беру этикалық емес болып табылады және қабылданбайды.
Плагиат – біреудің ғылым, ой, өнер немесе өнертабыс туындысының авторлығын қасақана иемдену. Плагиат авторлық-құқықтық заңнаманы бұзуы мүмкін және автордың заңды жауапкершілігіне әкелуі мүмкін;
4) оның Жаршыға берілген материалды пайдалануға айрықша құқықтарының болуына кепілдік беруге міндетті. Осы кепілдік бұзылған және осыған байланысты Жаршының және/немесе Редакциялық алқаның иесіне талаптар қойылған жағдайда автор барлық талаптарды дербес реттеуге міндеттенеді. Жаршының меншік иесі мен Редакциялық алқа автордың осы кепілдіктерді бұзғаны үшін үшінші тұлғалар алдында жауап бермейді;
5) үшінші тұлғалардың зерттеулеріне қатысты сынмен немесе ескертулермен сөз сөйлеген жағдайда этикалық нормаларды сақтауға;
6) зерттеу барысына әсер еткен барлық адамдардың үлесін тануға, атап айтқанда, мақалада зерттеу жүргізу кезінде маңызы бар жұмыстарға сілтемелер ұсынуға;
7) зерттеу жүргізуге елеулі үлес қосқан барлық адамдарды (бірлескен авторларды) көрсетуге міндетті. Зерттеуге қатыспаған адамдарды көрсетуге жол берілмейді;
8) барлық бірлескен авторлардың жариялауға берілетін материалдардың түпкілікті нұсқасымен келісуіне кепілдік беруге;
9) мақалада елеулі қателер немесе дәлсіздіктер анықталған кезде оны қарау кезеңінде немесе ол жарияланғаннан кейін ол туралы Жаршының редакциясына дереу хабарлауға;
10) Редакциялық алқаның, Редакцияның және рецензенттердің жұмысына құрметпен қарауға, көрсетілген кемшіліктерді жоюға немесе оларды дәлелді түрде жоққа шығаруға міндетті.
- Мақаланы жариялау туралы шешім қабылдаған кезде автор оның мәтініне ешқандай шектеусіз құқығын сақтайды, сондай-ақ оны жариялау және тарату құқығын беруге келіседі (электрондық және қағаз нұсқаларында).
- Егер жіберілген мақала осы басылымға авторлық құқығы бар басқа мерзімді басылымда немесе кітапта ішінара жарияланған болса, авторлар жаңа басылымға тиісті рұқсатты уақтылы алуға жауапты болады. Сондай-ақ, егер мақаланың бір бөлігі жарияланған болса, автор ертерек жұмысты көрсетуге және жаңа жұмыстың бұрын жарияланған жұмыстан айырмашылықтарын атауға міндетті.
- Автордың Жаршыға басқа журналға жіберілген және қаралып жатқан, сондай-ақ басқа журналда жарияланған мақаланы ұсынуға құқығы жоқ.
Ғылыми басылымдарды редакциялау этикасы.
- Жаршының Редакциялық алқасы өз қызметінде авторлық туындыларды жариялауға жауапты.
- Редакциялық алқа:
1) материалдарды жариялау туралы шешім қабылдау кезінде мынадай өлшемшарттарды басшылыққа алуға міндетті: мақаланың Жаршы тақырыбына сәйкестігі, мақаланың өзектілігі, жаңалығы және ғылыми маңыздылығы, нәтижелердің дұрыстығы және қорытындылардың толықтығы;
2) автордың зияткерлік меншікке, мақаланы дайындау барысында алынған ақпаратқа немесе идеяға құқығын сақтауға, мақаланың құпиялылығын жеке басының пайдасы үшін пайдаланбай сақтауға;
3) мақаланы жариялау туралы түпкілікті шешім қабылдау кезінде рецензенттердің ұсынымдарын ескеруге міндетті. Жариялау туралы шешім үшін жауапкершілік Жаршының Редакциялық алқасына жүктеледі;
4) қаралған немесе жарияланған материалдарға қатысты шағымдарды жауапсыз қалдырмауға, сондай-ақ жанжалды жағдай анықталған кезде бұзылған құқықтарды қалпына келтіру үшін барлық қажетті шараларды қабылдауға міндетті.
Редакция:
1) авторлардан алынған жарияланымның және ол жарияланған кезге дейін кез келген ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз етуге;
2) қарауға ұсынылған материалдардан алынған жарияланбаған деректерді автордың жазбаша келісімінсіз жеке мақсаттары үшін пайдаланбауға немесе үшінші тұлғаларға бермеуге;
3) Егер плагиат екенін растау жеткілікті болса, ақпаратты жариялауға жол бермеуге;
4) мақала қабылданбаған жағдайда өз шешімін негіздеуге;
5) жарияланғанға дейін мақаланың соңғы нұсқасын авторлармен келісуге міндетті.
Рецензенттің этикасы.
- Рецензент авторлық материалдарға ғылыми сараптама жүргізеді, соның салдарынан оның іс-әрекеттері бейтарап сипатта болуы тиіс.
Рецензент:
1) мақалалармен жұмыс істеу үшін Бас редактор уәкілеттік берген адамдарды қоспағанда, алынған мақалаларды басқа адамдармен талқылауға жол бермей, құпия ақпарат ретінде қарауға;
2) дәлелді сын ескертпелер беруге және мақаланы бағалаудың ғылыми критерийлерін басшылыққа алуға міндетті: журнал бейініне сәйкестігі, ғылыми жаңалығы, зерттеу нәтижелерінің толықтығы мен дұрыстығы, өзектілігі, маңыздылығы, дұрыстығы, анықтамалар мен тұжырымдардың дәлдігі, стилі. Рецензенттер объективті болуы керек және мақалалардың авторлары оларды материалды одан әрі жетілдіру үшін қолдана алатындай дәлелдер келтіре отырып, өз тұжырымдарын нақты тұжырымдауы керек;
3) рецензиялау барысында алынған ақпаратты жеке пайдасы үшін пайдаланбауға және мақалалардың көшірмелерін алмауға;
4) Бас редактор мен Редакциялық алқа мүшелерінің назарын бағаланатын қолжазбаның қандай да бір өзге жұмысқа елеулі немесе ішінара ұқсастығына, сондай-ақ осы немесе басқа авторлардың басқа да жұмыстарында бұрын жарияланған ережелерге сілтемелердің болмауы фактілеріне аударуға;
5) объективті және бейтарап шешімдер қабылдауға, баяндалған зерттеу нәтижелеріне дәлелді баға беруге және нақты негізделген ұсынымдар беруге міндетті. Автордың жеке сынына жол берілмейді;
6) Жаршы басылымының тұрақты кезеңділігін қолдау үшін мақалаларға рецензенттің бағасын уақтылы ұсынуға міндетті;
7) Бас редакторға автормен немесе ұйыммен мүдделер қақтығысы туралы, сондай-ақ егер ол қолжазбаны бағалау үшін жеткілікті біліктілігі жоқ деп есептесе не объективті бола алмаса, хабарлауға міндетті.
- Мақаланы қарау нәтижесі оны ұсынылған түрде, пысықтаумен, қайта өңдеуден кейін (қайта қараумен) немесе оны қабылдамау туралы жариялау мүмкіндігі туралы қорытынды болып табылады. Бұл тұжырымды Жаршының Редакциялық алқасы бекітеді.
- Авторларға қатысты этикалық емес мінез-құлық не сапасыз рецензияларды жүйелі түрде ұсыну не Рецензиялар беру мерзімдерін бұзу жағдайында осы рецензентпен қарым-қатынас тоқтатылады.
Мүдделер қақтығысы.
Баспа процесінің барлық қатысушылары кез келген нысанда және қолжазбаны басып шығаруға дайындаудың кез келген кезеңінде мүдделер қақтығысынан аулақ болу керек. Мүдделер қақтығысы туындаған жағдайда тараптар мүдделі тұлғалардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру үшін барлық қажетті шараларды қабылдауы тиіс.